قلعه فلک الافلاک
خرم آباد،خیابان امام
فَلَک‌الافلاک یا دژٍ شاپورخواست قلعه‌ای تاریخی در مرکز شهر خرم‌آباد در استان لرستان است. فلک‌الافلاک با نام قلعه دوازده برجی هم شناخته میشود. قلعه فلک‌الافلاک بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر خرم‌آباد و در نزدیکی رودخانه خرم‌آباد قرار گرفته و چشم‌گیرترین اثر تاریخی و گردشگری درون شهر خرم‌آباد است. این بنا مربوط به دورهٔ ساسانیان است و به در فهرست آثار ملی ایران به شماره ۸۸۳ ثبت شده‌است.
قدمت این قلعه به دوره ساسانیان می‌رسد. ساسانیان شهری با نام شاپورخواست در حدود منطقه کنونی خرم‌آباد ساختند که بعدها ویران شد و در حدود سده هفتم هجری خرم‌آباد فعلی به جای آن بنا گردید. گمان می‌رود که قلعه فلک‌الافلاک همان دژ شاپورخواست باشد که در دوره ساسانی کاربرد حکومتی و نظامی داشته‌است. از قرن ششم هجری پس از ساخته شدن شهر جدید خرم‌آباد این قلعه نیز بنام خرم‌آباد معروف شد و احتمالاً نام فلک‌الافلاک در دوره قاجار به آن اطلاق شده‌است.
احداث بنا بر فراز صخره‌های سنگی و اشراف کامل آن بر دره تاریخی خرم‌آباد و نیز جاری شدن چشمه پر آب گلستان از دامنه شمالی تپه از ویژگیهای اصلی بنا به شمار می‌آیند. از سوی دیگر نزدیکی بنا با غارهای پیش از تاریخ دره خرم‌آباد و دیگر آثار دوران تاریخی مانند سنگ نبشته، مناره آجری، آسیاب گبری، پل شاپوری و گرداب سنگی بیانگر پیوستگی تاریخی قلعه با آثار یاد شده میباشد.
فلک‌الافلاک در لغت به معنای «سپهر سپهران» است. قلعه فلک‌الافلاک با نامهای گوناگونی در طول زمان شناخته شده‌است. دژ شاپورخواست، سابر خواست، قلعه خرم‌آباد، دوازده برجی و کاخ اتابکان از آن جمله‌اند. قلعه خرم‌آباد از دوره قاجار به بعد با نام فلک‌الافلاک ضبط شده‌است. با توجه به اینکه ممکن است دوازده برجی، اشاره‌ای به دوازده برج فلکی باشد، ممکن است نام فلک‌الافلاک نیز از همین جا ریشه گرفته باشد.
بر اساس مدارک تصویری تا حدود یکصد سال پیش بارویی دوازده برجی در پیرامون بنای فعلی وجود داشته، که اکنون آثار این برج از آن در محوطه شمال غربی قلعه، قابل مشاهده‌است. وسعت تقریبی بنا ۵۳۰۰ متر مربع، شامل ۸ برج دو صحن و ۳۰۰ جان پناه میباشد. ارتفاع بلندترین دیوار تا سطح تپه ۲۳ متر و مصالح آن از سنگ آجر، خشت و ملات گچ و آهک است.
ورودی بنا به سمت شمال و در بدنه برج جنوب غربی تعبیه شده که پس از گذر از راهرو ورودی به حیاط اول وصل می‌گردد. ورودی قلعه فلک‌الافلاک در جبهه شمالی و در برج جنوب غربی به عرض ۱۰ متر و ۲۰ سانتیمتر و ارتفاع سه متر ساخته شده و در ساخت این بنا از مصالحی چون خشت، آجر (قرمز و بزرگ)، سنگ و ملات استفاده شده‌است. پلان بنای این قلعه تاریخی به صورت هشت ضلعی نامنظم است.
ابعاد این حیاط که جهت شمالی، جنوبی طراحی شده ۲۲/۵×۳۱ متر است. پیرامون آن از چهار برج تشکیل شده که دو برج آن در شمال و شمال غربی و دو برج دیگر در جنوب و جنوب غربی قرار دارد.
حمام قلعه در ضلع شمالی حیاط اول و در نزدیکی چاه قلعه قرار داشته‌است. این حمام تا اواخر دوره قاجار قابل استفاده بوده و اکنون آثاری از آن مانند تنبوشه‌هایسفالی، نقش‌های آهک بری و کانال‌های زیر زمینی قابل مشاهده‌است.
در شمال شرقی حیاط اول و در پشت یک طاق نمای بلند، چاه آب قلعه قرار دارد. عمق این چاه که بیشتر آن با برش صخره به سرچشمه آب گلستان راه یافته نزدیک به ۴۰ متر است. در گذشته آب مورد نیاز ساکنین دژ از همین چاه تامین می‌شده‌است و اکنون نیز قابل بهره‌برداری است.
ابعاد این حیاط در جهت شرقی، غربی طراحی شده ۲۱×۲۹ متر است و همانند حیاط اول از چهار برج تشکیل می‌گردد. در چهار جهت این حیاط تالارهای بزرگی قرار دارد که به یکدیگر راه دارند و اکنون به موزه تغییر کاربری یافته‌اند. از نکات قابل تامل در معماری بنا، وجود گریزگاه مخفی در ضلع جنوبی و فضاهای زیر زمینی در ضلع شمال وشرق آن میباشد.
در متون تاریخی از قلعه فلک‌الافلاک با نامهای گوناگونی مانند دژ شاپورخواست، دز بر، قلعه خٌرم آباد، قلعه دوازده برجی از آن یاد شده‌است. فلک‌الافلاک که در لغت به معنی سپهر سپهران یا فلک نهم است عنوانی ایست که در دوره قاجار به این بنا اطلاق شد و اکنون نیز به همین نام مشهور است.
این قلعه به لحاظ موقعیت استراتژیکی خود در قرن چهارم هجری قمری به عنوان مقر حکومت آل حسنویه و گنجور در زمان آل بویه در آمد همچنین خزانه حکومتی خاندان بدر در قرن چهارم هجری و مقر حکومتیاتابکان لر کوچک و والیان لرستان در دوره صفویه تا قاجار و سرانجام پادگان نظامی و زندان سیاسی در دوران پهلوی اول و دوم از مهمترین کاربردهای قلعه در گذشته محسوب میشود.
این اثر ارزشمند در سال ۱۳۴۹ از ارتش به وزارت فرهنگ و هنر سابق واگذار شده است. در سال ۱۳۵۴ این بنا با راه‌اندازی موزه مردم‌شناسی و مفرغهای لرستان به موزه تبدیل شد. در سالهای اخیر با مرمت نمای بیرونی و داخل قلعه موزه‌های باستانشناسی، مردم شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیاء، مرکز فروش تولیدات فرهنگی و چایخانه سنتی در این مجموعه فرهنگی تاریخی راه‌اندازی شده‌است.
بعد از این که شاه عباس صفوی شاهوردیخان را به قتل رساند و حکومت اتابکان لرستان را منقرض کرد، حسین خان را به حکومت لرستان منصوب کرد و به وی لقب والی داد و بدین ترتیب دور جدیدی از حکام محلی در تاریخ به نام والیان لرستان شکل گرفت که آخرین آنها غلامرضا خان والی نام داشت. در این دوران به مرمت زیارتگاهها و ایجاد باغها و تفرجگاهها توجه شد و آثار معماری قابل توجهی چون پل گپ خرم‌آباد و حمام حسین خانی به یادگار مانده‌است، و مسجد جامع خرم‌آباد نیز در این دوره به دستور سلطان حسین صفوی تعمیر شده‌است .
نادرشاه افشار چندین بار به لرستان لشکرکشی کرده و با شورشیان لرستان از جمله مظفرعلی بیک درافتاده‌است. مورخین این دوره در شرح مسافرتها و کشورگشایی‌های نادر ذکری از قلعه فلک‌الافلاک به میان نیاورده‌اند، شاید یکی از دلایل آن عدم اطلاق نام فلک‌الافلاک بر این دژ بوده‌است. به هر حال در عالم آرای نادری از قلعه‌ای نام می‌برد که مظفرعلی بیک در آن متحصن شده و آنرا به دوره طهمورث نسبت می‌دهد که در عالم آرای نادری ارتفاع برجهای آن را با برجهای فلک‌الافلاک برابر و از متانت و رصانت پهلو بر سد سکندر توصیف کرده‌است و فاصله چهار شبانه روز ذکر شده ازبروجرد تا قلعه مذکور با موقعیت جغرافیایی قلعه فلک‌الافلاک مطابقت ندارد.
محمد علی میرزا دولتشاه در سال ۱۲۳۷ هجری قمری به حکومت کرمانشاهان و لرستان منسوب شد. قلعه که تا این زمان به حالت نیمه مخروبه درآمده بود و فقط توسط شخصی به نام میرزا ابوطالب خان مرمت مختصری در آن صورت گرفته بود به دستور محمد علی میرزا مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و دیوانخانه و سربازخانه را نیز در پایین قلعه احداث نمود. قلعه فلک‌الافلاک در دوره قاجار به دلایل مختلف مورد توجه قرار گرفت و به صورت مقر حکومت و مرکز اداری و نظامی منطقه درآمد و رفت‌وآمد دولتمردان قاجار به قلعه بسیار صورت می‌گرفت که برخی از آنان ادیب و اهل قلم بودند و یاداشت‌هایی در باره قلعه از خود برجا گذاشته‌اند. برای مثال مسعود میرزا ظل السلطان، فرزند ناصرالدین شاه که حکومت اصفهان را در دست داشت و مدتی هم حکومت لرستان به قلمروش افزوده شده بود، ضمن سفری به لرستان در خاطرات خود ضمن اشاره به عظمت شهرهای باستانی لرستان مانند خاوه، الش (الشتر) صیمره و جایدر می‌نویسد:
امروز از همه آن آبادی‌ها و از همه دولت‌ها و مکنتها جز بیغوله و تل خاکی باقی نیست فقط عمارت و چهار دیواری که در تمام لرستان می‌بینید شهر خرم‌آباد است که حقیقتاً اسم شهریت به او داده‌اند یک قصبه بزرگی است، عمارتی از بناهای اتابکان لرستان مشهور به فلک‌الافلاک و هشت بهشت در شرق شهر لرستان بنا شده محمد علی میرزای دولتشاه، این عمارت راتعمیر کرده و سربازخانه و غیره و غیره بسیار خوب ساخته اگر چه بعد از او هم شاهزادگان بزرگ حاکم شدند. هیچ کدام اقدامی برای آبادی این بنا نکردند نمی‌دانم جواب خلق خدا را چه خواهند داد من به جز تل خاکی چیزی ندیدم فوراً حکم به تعمیر انجام نمودم و بیست هزار تومان برای خرج آن بناها دادم.
در شماره ۳۴۳ روزنامه لرستان مورخ ۱۲۷۴ هجری قمری در مورد تعمیرات انجام گرفته در زمان احتشام الدوله نوشته‌اند که:
قلعه خرم‌آباد و باغ سروستان علی آباد که به مرور دهور از حلیی عمارت و آبادی افتاده و چنان قلعه بلند و باغ بهشت مانند، بایر و بی‌رونق افتاده بود، نواب مستطاب شاهزاده والاتبار احتشام الدوله دو سه سال است در صدد تعمیر آبادی آنجا برآمده‌اند تا در این اوقات تعمیر قلعه صورت اتمام و انجام یافته به طوری که به حسب شکوه و آراستگی و استحکام خیلی بهتر از اول شده و همچنین باغ سروستان اگر چه سروهای قدیم او از بی نظمیهای سابق اغلب خشکیده و مقطوع گردیده بود.
ولی از سایر اشجار مثمره و غیر مثمره حسب الحکم نواب معزی الیه غرس نمودند و بالفعل باغ مزبور سبز و خرم و اشجار مثمره او نیز به ثمر نشسته کمال خضرت و صفا دارد.
بهترین توصیفی که از قلعه فلک‌الافلاک صورت گرفته و وضعیت آن را در دوره قاجار به خوبی نشان می‌دهد توصیفی است که احتمالاً توسط یکی از مأموران اعزامی به لرستان در حوالی سال ۱۳۰۰ هجری قمری در کتاب جغرافیای لرستان پیشکوه و پشتکوه به نگارش آمده‌است:
در کنار بلده، قلعه عمارات دیوانی واقع است، اصل قلعه در بالای تپه واقع شده به قدر شصت ذرع ارتفاع دارد و سه طرف آن کوه و کمر است و راهی ندارد مگر از طرف دیگر که خاک است. قلعه را که در بالای تپه ساخته‌اند و حصار آن را بالا برده‌اند بیراه شده‌است. راه قلعه از جانب جنوبی تپه‌است و کمر را بریده از سنگ و گچفرش کرده‌اند.
در زمانی که ولات (والیان) در لرستان بدون رویه و بدون استحقاق استیلا داشته‌اند و به خیالات فاسده حرکت می‌کردند، این قلعه چندان عمارتی نداشت جز دو سه برج که نشیمن بوده و حصار چند انبار ساخته بودند. در زمان خاقان مغفور فتحعلی شاه قاجار که دولت قوام گرفت، حکومت لرستان تفویض به نواب محمد علی میرزای فرزند بزرگ فتحعلی شاه قاجار مرحوم شد. بالای همان تپه را عمارت و برج و خلوت متعدده و حصار محکم و حمام و غیره از جمله یک اتاق در سر برجی ساخته و فلک‌الافلاک نام نهاده‌اند و از تمام عمارات قلعه بلندتر است و مسلط است بر تمام شهر و بلوک خرم‌آباد. جایی با صفا بوده و اکنون تمام عمارات مخروبه شده و سقف اتاقها ریخته و نزدیک به انهدام است،
از زمان خاقان مغفور الی حال، تعمیر درستی در این قلعه نشده و یک وقتی میرزا ابوطالب خان مرحوم اندک مرمتی کرد و در همان جا منزل داشته. بعد از آن سال به خرابی افزوده خاصه زمانی که چند سال قبل می‌گویند فوج همدانی درلرستان ساخلو بوده در همین قلعه منزل کرده اکثر تیرها را سوزانیده‌اند و حال آن که در لرستان هیزم قیمت ندارد،
بدون اغراق در بعضی از جاها از برای یک من چوب یک طاقی که با دویست تومان زده نمی‌شود، خراب کرده‌اند. در میان قلعه، در زمان قدیم، چاهی که دهنه آن سه ذرع است، کمر را تراشیده و سنگ را بریده به آب رسانیده‌اند و از سرابی که مابین تپه‌است به دلو آب می‌کشیده‌اند و از برای مصارف سکنه قلعه و باغچه و حمام، مخارج زیادی به این چاه شده و از برای همان اوقات که ملوک الطوایف و بی نظمی در همه جا بوده‌است، خیلی نافع و مفید بوده.
قلعه‌یی هم در پایین این قلعه کشکولی شکل ساخته شده، دور آن یک خمس فرسخ است و دو درب دارد. یکی به جنوب و دیگر به شمال باز میشود بروج متعدده دارد، یکی از آن بروج معروف به برج سنگی است که تماماً با گچ وآجر و سنگ تراش است، بسیار متین و محکم است.
در سال دوم فرمانفرمایی حضرت مستطاب والا ظل السلطان دامت شوکته در بالای آن مختصر کلاه فرنگی مانند جای با روح و صفا ساخته و یک ثلث از بدنه و بروج قلعه که خیلی مخروبه بود تعمیر خوبی نمودند و بروج دیگر که مسمی به دوازده برج است نیز با سنگ و آجر ساخته شده و از این دوازده برج تا برج سنگی که تقریباً دو ثلث از بدنه قلعه‌است، مخروبه‌است و تعمیر شده و اگر به همین زودیها تعمیر نشود منهدم میشود.
عمارات دیوانی و توپخانه و سربازخانه و اصطبل توپخانه و چاپارخانه، آسیاب و بعضی از اراضی مخروبه در میان این حصار است.
این نوشته ارزشمند نکات مبهم و زوایای تاریکی از وضعیت گذشته قلعه را تا حدودی روشن می‌کند، توصیف حصار و ذکر اسامی برجهای قدیمی قلعه از جمله برج سنگی، راه دسترسی، محدوده حصار، دیوانخانه، به همراه گزارش و نقشه‌های هیئت چریکف و عکسهای قدیمی می‌توانند در به دست آوردن تصویری روشن تر و واقعی تر از دژ و قلعه فلک‌الافلاک نزدیک کنند. معین‌السلطنه که در سال ۱۳۳۴ قمری به نگارش جغرافیای لرستان پرداخته در خصوص قلعه فلک‌الافلاک نوشته‌است:
این قلعه از بناهای خیلی قدیم است ولی در هر عصر و زمانی تغییری در او پیدا شده و تصرفاتی در او شده، قلعه مزبور در روی تپه‌ای که طبیعی است ساخته شده و تپه مزبور مخلوط به سنگ و خاک است و تقریباً سی ذرع ارتفاع دارد. بنایی که ساخته شده یک طرف او هم به بیرون بنا راه ندارد زیرا که سنگ است. ولی سه طرف دیگر به بیرون بنا چون خاک است راه دارد.
برجهای بلند خیلی محکم داشته از جمله برجی که از تمام بروجات ارتفاع او زیادتر است مشهور به فلک‌الافلاک است. روی آن برج اتاقی بوده که سه درب داشته و منظره با صفایی بوده. رودخانه و باغات در پایین برج مزبور واقع، بلوک شهر از طرف شمال و جنوب پیدا، سایر بروجات هم اتاقهای متعدد در روی آنها ساخته بوده، اندرونی و بیرونی و حمام و طویله و محبوسخانه در میان محوطه قلعه مهیا بوده است.
سرهنری راولینسون که در سالهای ۱۲۴۹ تا ۱۲۵۵ قمری در ایران به سر می‌برده و لرستان را به صورت کامل دیده‌است، ضمن عبور از خرم‌آباد، قلعه فلک‌الافلاک را چنین وصف کرده‌است:
صخره بزرگ و منفردی با محیط تقریبی ۹۰۰ متر قرار دارد. این صخره دارای شیب تندی است و در نزدیکی قلعه آن چشمه آبی جریان دارد. این قلعه خرم‌آباد است که در قسمت پایین دور تا دور آن دیوار دو لایه‌ای کشیده شده و قصری که بر بالای آن ساخته شده از استحکامات نیرومند برخوردار است.
این کاخ که بانی آن ” محمد علی میرزای دولتشاه” است، ساختمان بسیار زیبایی است که در داخل آن استخر (حوض) بزرگی به طول ۶۰ متر و عرض ۴۰ متر قرار دارد که از چشمه آب می‌گیرد. کاخ و ساختمانهای مجاور آن همگی در داخل قلعه قرار دارند و ضمناً باغی نیز وجود دارد.
خرم‌آبادکه سردر پای قلعه و در سمت شمال غربی آن قرار دارد شهر جدید و کوچکی است که جمعیت آن تقریباً ۱۰۰۰ خانوار میباشد. رودخانه کم عمق و عریضی در جنوب شرقی شهر و قلعه که پایتختاتابکان لر کوچک بوده در جریان است.
در سال ۱۲۵۷ هجری قمری زمانی که بارون دوبد جهانگرد روس از خرم‌آباد دیدن کرد قلعه را اینگونه توصیف کرد که با شش قبضه توپ از دژ قلعه دفاع می‌شده‌است، به گفته وی پس از آن که محمد شاه قاجار به سلطنت می‌رسد بلافاصله دستور می‌دهد تا بخش اعظم توپهای ولایات مختلف ایران را در پایتخت متمرکز کنند، اما به توپهای قلعه فلک‌الافلاک که از ایام محمدعلی میرزا در این جا نصب شده‌اند دست نمی‌زند.
ادموندز در ۷ سپتامبر ۱۹۱۷ (میلادی) در یادداشتهای سفر خود در مورد قلعه فلک‌الافلاک نوشته‌است:
کاخ و آنچه مربوط به آن است به صورت تأسف آوری رو به زوال است. سر طویله، سربازخانه و توپخانه آن ویران شده‌است. حیاط کاخ که یک استخر مربع شکل در آن قرار دارد به آن خرابی نیست ولی وضع خوبی هم ندارد. یک ردیف اتاق که در شرق حیاط قرار دارند قبلاً دیوانخانه بوده‌است یعنی جایی که حکمران می‌نشست
در دوران پهلوی اول ساختمان‌هایی جهت اصطبل و سربازخانه و ستاد لشکر ۵ ارتش در محدوده حصار ۱۲ برجی احداث گردید که دو ساختمان از مجموعه ساختمانهای مذکور در محوطه سپاه باقی‌مانده‌است و ساختمان دیگر که معروف به ساختمان اصطبل بود در سال ۱۳۷۸ توسط سپاه پاسداران تخریب گردید.
همچنین دو ساختمان دیگر از مجموعه ساختمانهای مربوط به آن دوره در محدوده فعلی دانشگاه لرستان باقی‌مانده‌است که یکی از آنها محل برگزاری کلاسهای درس در دو طبقه و در فهرست آثار ملی به شماره ۳۷۶۵ به ثبت رسیده‌است.
قرینه همین ساختمان در سال ۱۳۷۳توسط دانشگاه لرستان تخریب و به جای آن دپارتمان شیمی احداث شده‌است و ساختمان دوم یک طبقه‌است که به عنوان محل بانک از آن استفاده میشود. ساختمانها با طول شرقی غربی ساخته شده‌اند، و علاوه بر اینها بنای دیگری از این دوران در محل فعلی باشگاه افسران باقی‌مانده‌است که به شکل نامطلوبی با آستری از سیمان سفید روی آن را پوشانده‌اند.
ویژگی قابل توجه بناهای مذکور یک دست بودن با بافت تاریخی اطراف قلعه و نموداری از تاریخ یک دوره از معماری ایران است که آن را می‌توان معماری ایرانی – فرنگی نامید. با این حال ساختمانهای مذکور از ویژگیهای قابل توجه زمان خود برخوردارند که به طور کلی می‌توان به کاربرد پلان متقارن، استفاده از درز انبساط، آجرکاری پرکار به صورت برجسته در ساختمان دانشگاه و همچنین سقفهای شیروانی پوش نام برد.
زیباترین ساختمان این مجموعه ساختمان دانشگاه است که توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. در دوران پهلوی اول مجموعه حصار ۱۲ برجی و قلعه به پادگان نظامی تبدیل گردید و قلعه فلک‌الافلاک تا سال ۱۳۳۰ به محل نگهداری مهمات لشکر ۵ مخصوصاً مین و مواد منفجره و مهمات تبدیل گردید که در همان سال مهمات ذخیره شده را خارج کردند و قلعه را برای پذیرایی تبعیدیها آماده ساختند.
قلعه فلک‌الافلاک در این زمان به محل نگهداری زندانیان سیاسی تبدیل گردید، فضای داخلی تالارهای قلعه به همین منظور دستکاری شد. معروف است که در وسط تالارها کانالی کنده شده بود و زندانیان از دو طرف کانال در یوغهای خود پای در کانال داشتند. مهمترین اتفاقی‌که در سال ۱۳۳۸ خورشیدی اتفاق افتاد تخریب برج جدید ساز (برج شمال غربی) بر اثر زلزله بود. استفاده از قلعه به عنوان زندان تا سال ۱۳۴۷ ادامه یافته و در سال ۱۳۴۸ به مدت کوتاهی به بایگانی راکد ارتش تبدیل شد. در همین سال به عنوان یک بنای تاریخی به اداره فرهنگ و هنر لرستان واگذار گردید و به شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. در سال۱۳۵۴ نمایشگاه منطقه‌ای مردم‌شناسی لرستان در این محل گشایش یافت و در سال ۱۳۵۶ با گشایش موزه مفرغهای لرستان به کار خود ادامه داد.
در سال ۱۳۶۳ پس از شروع جنگ و به منظور امنیت، اشیای موزه جمع‌آوری گردید و پس از جنگ با مرمت بخشی از بنا نمایشگاه عکس و سنگ وسفال افتتاح گردید، در سال ۱۳۷۶ موزه باستانشناسی افتتاح گردید ولی به علت ضعف در شرایط و امکانات مورد نیاز تا سال ۱۳۷۸ راه‌اندازی نشد. در همین سال بخش شمالی حیاط اول به چایخانه سنتی تبدیل گردید و در سال ۱۳۷۹ آزمایشگاه مرمت آن تجهیز و به بخش جنوبی حیاط اول به برج نوساز منتقل گردید، هم اکنون موزه مردم‌شناسی آن در بخش جنوبی حیاط دوم راه‌اندازی شده‌است .
پس از انقلاب ۵۷ سپاه پاسداران با ایجاد یک پادگان نظامی در جنوب قلعه فلاک‌الافلاک ضمن اشغال اطراف این بنای ملی در روند آزاد سازی حریم قلعه و ثبت جهانی آن اخلال ایجاد کرده است. طبق برنامه دفتر منطقه‌ای اسکان بشر سازمان ملل متحد خرم‌آباد به عنوان یک شهر نمونهگردشگری انتخاب شده است. این انتخاب به منظور اجرای طرح توسعه پایدار شهری بر مبنای گردشگری است. محور اجرای این طرح قلعه فلک الافلاکاست و ساماندهی فضای اطراف این قلعه و همچنین طرح مرمت و حفاظت از سایر آثار باستانی سطح شهر خرم‌آباد نیز جزء این طرح محسوب می شود.
معماری کنونی بنا، بیانگر الحاقات فراوانی است که در دوران‌های گوناگون بدان افزوده شده، بیشترین این تحولات در نیمه ابتدایی سال ۱۳۸۹ فصل اول مرمت قلعه فلک‌الافلاک با هدف حفاظت و مرمت این اثر باستانی از طرف سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان لرستان به اتمام رسید. در این طرح مرمت آب‌روهای کف حیاط با سنگ تراشیده شده به ضخامت ۶ سانتیمتر، بندکشی و تعویض آجرها، دوباره چینی کنگره‌های تخریب شده و قوس طاق‌های قلعه و همچنین مرمت مهار در و پنجره های ورودی قلعه به اتمام رسید.
اطلاعات بیشتر
آبشار وارک
کیلومتر 40 جاده خرم آباد- بروجرد
آبشار وارک درغرب گردنه نوژیان، بخش پاپی در جنوب شرقی خرم‌آباد قرار دارد و یکی از زیباترین آبشارهای کشور است. فاصله آن تا شهر خرم آباد حدود ۶۰ کیلومتر میباشد.
سرچشمه آبشار یک صخره سنگی است و پس از طی حدود ۱۵ متر از صخره دوم فرو ریخته و آبشار دوم را به وجود می‌آورد. آبشار وارک در نزدیکی آبشار نوژیان قرار دارد. در فصل کم آبی ارتفاع قسمت اول ۷ متر با عرض حدود ۱۲ متر و قسمت دوم ۱۵/۵ متر با عرض ۵/۵۶ متر یکی از زیباترین منظره‌ها را در این منطقه می‌توان دید. حداکثر ارتفاع آن به ۵۷ متر می‌رسد و عرضی معادل ۵۰ متر را در بر می‌گیرد.
اطراف این آبشار پوشیده از درختان، بلوط، گلابی وزالزالک است.
فاصله آبشار از سه راهی پلیس راه خرم آباد – بروجرد چهل کیلومتر است. اگر از پلیس راه حدود 14 کیلومتر در جاده کمربندی خرم آباد به سمت جنوب بروید، به یک سه راهی خواهید رسید که تابلوی راهنمای آبشار نوژیان در سمت مقابل جاده نصب شده است. که برای رسیدن به آبشار وارک از همین جاده استفاده میشود.
پس طی مسافتی به یک سه راهی میرسید که اگر به سمت مشرق ( دست چپ ) بپیچید به آبشار نوژیان میرسید و اگر بسمت مغرب ( دست راست )بپیچید به آبشار زیبای وارک میرسید ، جاده پس از طی چند کیلومتر کوهستانی می شود. این مسیر طبیعتِ جنگلی دارد و مملو از درختان بلوط است.
11 کیلومترمانده به آبشار جاده شوسه میباشد که 5 کیلومتر انتهای مسیر را نمی توان از ماشین استفاده کردوبرای رسیدن به آبشار و دیدن گوشه ای از خلقت زیبای خداوند رنج پیاده روی را باید به جان خرید.
اطلاعات بیشتر
مجموعه توریستی مخمل کوه
شمال شرق خرم آباد
مخمل‌کوه یکی از رشته کوههای لرستان به ارتفاع بیش از دو هزارو نهصد متر در شمال شرق خرم‌آباد قرار دارد. که به عنوان بخشی از دره تاریخی خاید آلو قسمتی ازشهر خرم‌آباد را در دامن خود جای داده‌است.
این کوه بلند در دو سوی خود به دو تنگه مهم و استراتژیک منتهی میشود که در طول تاریخ رخدادهای فراوانی به خود دیده است.
قسمت جنوبی مخمل‌کوه به جاده بروجرد به خرم‌آباد ختم میشود؛ محلی که در هنگام ورود رضاخان به لرستان شاهد جنگ‌ها و درگیری‌های خونینی بوده‌است. انتهای شمالی مخمل‌کوه نیز به جاده خرم‌آباد-الشتر می‌رسد که به تنگ شبیخون مشهور است و نام آن گویای بسیاری چیزهاست.
این کوه بافتی رسوبی دارد و بیشتر قسمت‌های آن پوشیده از گلسنگ است. با آغاز فصل بارش گلسنگ‌های سیاه رنگ و آفتاب سوخته سبزرنگ می‌شوند. سراسر سبز. گلسنگها آفتاب‌گریز هستند به همین علت قسمت‌هایی از مخمل کوه که کمتر آفتاب گیر است سرسبز تر و دیدنیتر است.
در قسمت انتهای شمالی مخمل کوه در تنگ شبیخون پارک جنگلی و تفرجگاهی برای مسافرین دایر شده که در فصل بهار و زمستان بسیار دیدنیست.
مخلمل کوه برای کوهپیمایی بسیار مناسب و در دسترس است. با خودرو با چند دقیقه رانندگی به دامنه آن میرسید. فقط کافی است پس از رسیدن به میدان ۲۲ بهمن تا انتهای بلوار ولیعصر برانید.
آبشار مخمل کوه در دره زيباي مخمل كوه در تنگه شبيخون قرار گرفته است. كه به علت پوشش و فراواني گل و سنگ به اين نام مشهور شده است.
اطلاعات بیشتر
دشت لاله واژگون
الیگودرز،دشت دالائی
دشت دالاني اليگودرز با دوهزار و 900 هكتار وسعت در يكي از ارتفاعات منطقه حفاظت شده اشترانكوه قرار دارد
قرار گرفتن اين دشت زيبا در ارتفاعات اشترانكوه و احاطه شدن توسط كوههاي ديگري همچون مورزرين قالي كوه شاه كول و نسارتخت زيبايي آن را صد چندان كرده است
مجموعه اين مناظر چشم نواز و بي بديل باعث شده همه ساله خيل عظيم گردشگران و دوستداران طبيعت از سراسر كشور به اين منطقه سرازير شوند. در اين دشت زيبا ومنحصر به فرد دو نوع نادر از گلهاي لاله واژگون به نامهاي ‘سوسن چلچراغ’ و ‘اشك مريم’ با ارتفاعي بالغ بر 120 سانتي متر مي رويد.
با ذوب برفها در دامنه كوههاي منطقه دره دائی الیگودرز، هزاران لاله سرخ واژگون از بطن خاك سياه مي رويند و به سان نوزادان طبيعت در دامن دايه باد سرود زندگي آغاز مي كنند.
رويش هزاران لاله واژگون در آوان هر بهار در دشت زيباي لاله های واژگون جلوه بي نظير و كمياب طبيعت گوناگون حيات وحش در ايران را نمايان مي كند. دشت زيباي «لاله های واژگون الیگودرزدر منطقه سردسير شرق استان لرستان قرارگرفته و رويشگاه گل منحصر به فرد و كمياب «لاله هاي واژگون» و انواع ديگري از گياهان مرتعي خودرو است.
لاله واژگون برخلاف ساير گونه هاي لاله و ساير گلها از ساقه به سوي زمين برگشته است و بدين سبب نامش را واژگون نهاده اند و برخي نيز به سبب آنكه درميان گلبرگهايش همواره قطره آبي جاري است، بدان «گل اشك» نيز مي گويند.
اطلاعات بیشتر
تونل برفی
منطقه کمندان شهرستان ازنا
تونل برفي بصورت طبيعي در برف ويخ هاي دامنه زيبا وسر به فلك كشيده اشترانكوه در منطقه كمندان شهرستان ازنا بوجود آمده است كه طول اين تونل بالغ بر 800 متر وارتفاع آن از كف تونل تا سقف بين 5/2 تا 3متر مي باشد .
این پدیده، همه ساله به ويژه در فصل تابستان، پذيراي خيل عظيم گردشگران و دوستداران طبيعت است.
تونل برفي ازنا متشكل از دالان ها و دهليهاي يخي و برفي است كه ساليان درازي از عمر آن ها مي گذرد. يكي از دره هاي منتهي به اشترانكوه، در فصل زمستان مملو از برف هاي باقي مانده از سال هاي قبل و همچنين برف تازه مي شود.
در فصل بهار و تابستان با گرم شدن نسبي هوا، آب از زير برف ها و كف اين دره جاري مي شود. با ذوب تدريجي برف و يخ ها، حفره ها بزرگ تر و طولاني تر می گردد كه اصطلاحا به آن تونل برفي مي گويند.
رودخانه خروشاني كه از زير اين لكه برفي بزرگ سرازير است، از آب هاي اين يخچال سرچشمه گرفته و از دهانه تونل برفي بيرون مي آيد. منظره اي بسيار زيبا در اين منطقه وجود دارد كه آب هاي ناشي از ذوب برف هاي بالاتر، تونلي را به عرض 10 متر و ارتفاع سه متر در زير يخچال ها ايجاد كرده است.
تونل برفي تا بالاي سراشيبي دره امتداد يافته و 800 متر طول دارد تا به برف هاي بالاتر از خود متصل شود. داخل تونل هوا بسيار خنك مي شود كه بر اثر حركت رود و وزش باد، حس فوق العاده اي در فرد به وجود مي آورد.
اطلاعات بیشتر
تپه چغا
بروجرد،میدان سیمرغ
تپه تفریحی چغا که به بام بروجرد معروف است، از مهمترین مکان‌های تفریحی بروجرد محسوب میشود.
امکانات رفاهی و تفریحی که در این تپه ساخته شده باعث میشود تا هر کسی که به بروجرد سفر می‌کند از این مکان دیدن کرده و از لذت ببرد، نمای زیبای شهر بر روی این تپه بسیار زیباست و مکان دلنشینی برای گذراندن اوقات فراغت است.
تپه چغا یکی از تفرجگاههای بروجرد به خوبی از ورودیهای شهر دیده میشود با گذر از پلهها یا جاده کشیده شده درسینه‌کش تپه چغا وجود تندیسهای زیبایی از حیات وحش و شخصیتهای اسطوره‌ای مانند “آرش کمانگیر” و انواع وسایل بازی، آلاچیق‌ها، دریاچه مصنوعی، هتل چند ستاره و گلزار شهدای گمنام خودنمایی می‌کند.
اطلاعات بیشتر
پارک فدک
بروجرد،خیابان کوه نور
مجموعه تفریحی بوستان فدک یک پارک شهری در حاشیه شهر بروجرد است. این پارک در جنوب غربی شهر و در انتهای خیابان فاطمی و ابتدای جاده گلدشت قرار گرفته و مشرف به تپه تفریحی چغا می باشد. بوستان فدک بزرگترین پارک شهری در بروجرد است. بوستان فدک در چند فاز متعدد ساخته شده و فازهای سوم و چهارم آن در دست احداث است. در این بوستان سه دریاچه متصل به یکدیگر احداث شده است که از آب رود گلرود تغذیه می شوند. دریاچه پارک فدک بزرگترین دریاچه مصنوعی در غرب ایران است .
بخش ها و امکانات مجموعه فدک شامل:
– باغ پرندگان بروجرد
– دریاچه های شماره یک و دو و سه
– امکانات قایقرانی
– شهربازی کودکان
– پیست دوچرخه سواری
– پیست اتومبیل رانی کودکان
– آلاچیق
باغ فدک یکی از تفرجگاه های بروجرد است که طی چند سال اخیر شهرت زیادی بین مسافران کسب کرده است، مجموعه ای که با دریاچه های مصنوعی و باغ پرندگانش شناخته می شود.
شهر بروجرد در شمالی ترین قسمت دشت سیلاخور استقرار یافته است. این دشت به جهت موقعیت آب و خاک مناسب و حاصلخیز از مراکز تمدنی مهم در گذشته محسوب می شده که وجود تپه های باستانی با قدمت هفت تا هشت هزارساله و مربوط به دوره های مختلف تاریخی دلیل این مدعاست.
دریاچه فدک را به نوعی می توان بزرگترین دریاچه مصنوعی غرب کشور نامید و “تپه چغا” نیز یکی از تفرجگاههای بروجرد است که این مکان به خوبی از ورودیهای شهر دیده میشود.
این مکان نیز که در شمال بروجرد قرار دارد مشرف به تمامی شهر بروجرد بوده و اغلب مسافران و گردشگران از این نقطه تمامی زیبایی و قابلیتهای این شهر را می‌توانند مشاهده کنند.
طی سالهای گذشته این مکان به تفرجگاهی دلنشین برای مسافران تبدیل شده و افراد از نشستن در کنار دریاچه مصنوعی و آلاچیق‌های این مکان لذت می برند.
در این مکان نیز تندیسهای زیبایی از حیات وحش و شخصیتهای اسطوره‌ای مانند “آرش کمانگیر” و انواع وسایل بازی وجود دارد که دیدن هر یک از آنها و استفاده از آن برای مسافران لذت بخش خواهد بود.
باغ فدک در این مجموعه با وجود سه دریاچه بزرگ در این باغ و قایقرانی دراین مکان برای خانواده‌های مسافر به ویژه جوانان بسیار دل انگیز است.
دراین مکان وجود سه دریاچه بزرگ قایقرانی برای مسافران و خانواده ها وجوانان بسیار دل انگیز است.
در این مکان نیز پیست دوچرخه سواری، اتومبیلرانی کودکان، جاده سلامت و آلاچیق های برای استقرار مسافران وجود دارد.در بخشی از این پارک باغ پرندگان نیز وجود دارد که درآن نزدیک به 100 گونه جانوری نادر نگهداری می شود.
باغ پرندگان مجموعه فدک انواع قرقاول، طوطی، فنج، قناری، کبک، مرغ و خروس، طاووس، مرغ مینا، پرندگان شکاری و پرندگان آبزی است. همچنین بلبل خرمایی، یاکریم معمولی و چینی(الماسی)، بوقلمون، شتر مرغ آفریقایی در این پارک وجود دارد.
در این باغ علاوه بر پرندگان مختلف جانورانی مانند میمون، سنجاب، خرگوش، آهو و اسب نگهداری می شود.
اغلب این ج‍‍ان‍ور‌ان از ک‍ش‍ور‌ه‍‍ای‍‍ی با آب و ه‍و‌ا‌ی مختلف مانند بلژیک، هندوستان، سنگال، لهستان، اندونزی و آمریکا خریداری شده است.
پارک پرندگان شهرستان بروجرد به عنوان اولین پارک پرندگان لرستان با الگو گرفتن از پارک‌های پرندگان کشور از جمله پارک پرندگان شهر اصفهان اجرایی شد که امروز به یکی از پربازدیدترین پارک های پرندگان غرب کشور تبدیل شده است.
اطلاعات بیشتر
بازار بزرگ بروجرد
بروجرد،خیابان تختی
بازار بزرگ بروجرد که ساکنان محلی به آن راسا به معنی راسته بازار می گویند، عمده‌ترین مرکز تجارت سنتی شهر بروجرد است که مورد استفاده شهرنشینان و روستائیان شهرستان بروجرد و نیز دیگر مناطق اطراف قرار می گیرد. این بازار همچنین نقش عمده ای در تجارت منطقه ای در استانهای لرستان، مرکزی و همدان دارد. عشایر لر و بختیاری در فصلهای بهار و تابستان برای تامین مایحتاج خود روزهای متمادی را در این بازار می گذرانند.
تاریخ دقیق بازار بروجرد مشخص نیست اما ساختار فعلی بازار بروجرد در دوره قاجاریه طرحریزی و ساخته شده است. حسام السلطنه شاهزاده قاجاری مقر حکومت ولایت خوزستان و لرستان را در بروجرد قرار داد و بناهای زیادی در آن ساخت که راسته بازار بروجرد از آن جمله است.
این بازار به مرور بافت تاریخی خود را از دست داده و امروزه علاوه بر مشاغل جدید، مغازه‌ها و پاساژهای متعددی در آن ساخته شده که عاری از هنر معماری هستند.
سابقه بازار بزرگ و قدیمی بروجرد احتمالاً به اولین دوره های شکل گیری شهر بر می گردد. بخش اعظمی از راستای اصلی سر پوشیده آن در دهه های 20 و 30 به علت های مختلف از جمله احداث خیابان، آتش سوزی و همچنین متعاقب آن در دوران جنگ ایران و عراق بر اثر بمباران از بین رفته است و بجز چند راسته فرعی و حدود 6 سرای تجاری مابقی نوساز هستند. با این وجود بازار به همان شکل سابق و حرف و پیشه های مختلف کارکرد خود را حفظ نموده است.
بازار بروجرد مشتمل بر راسته بازارها، کاروانسراها و مراکز جانبی مانند حمام و مسجد است. راسته بازارها عمدتاً به مشاغل خاص اختصاص دارند و با همان نام شناخته می شوند مانند بازار مسگرها، بازار علافها، بازار زرگرها و بازار چلنگرها.
کاروانسراها در دوران قاجار و پهلوی ساخته شده‌اند و عمدتاً با ورودیهای متعدد به راسته بازارها و دیگر سراهای مجاور متصل می شوند. برخی از این کاروانسراها به لحاظ معماری ارزشمند هستند از جمله کاروانسرای حافظیه.از جمله این سراهای قدیمی می توان به سرای حافظی، سرای قیصریه، سرای وحدتی و سرای نیک نژاد اشاره کرد.
سرای حافظی در کنار راسته اصلی بازار قدیم بروجرد واقع شده و از ساخته های دوره قاجاریه می باشد. بنا دارای سه در ورودی در شرق،غرب و جنوب میباشد که به صورت دو طبقه ساخته شده و دارای حیاط مرکزی،انبار و محل بارانداز میباشد.
دکانهای طبقه اول همه به صورت طاق تویزه و یا طاق آهنگ هستند و فضاهای طبقه دوم که از طریق چند راه پله در دالانهای ورودی امکان پذیر است یا تیرهای چوبی و به صورت سقف مسطح است که از یک ایوان با ستونهای چوبی در جلو و مشرف بر حیاط و دکانهای در پشت آن می باشد.
علیرغم تغییرات شدید در سبک زندگی مردم، هنوز ردپای بسیاری از مشاغل سنتی در بازار بروجرد دیده میشود و عده ای به تولید محصولات سنتی مانند گیوه و جوراب، نخ و ریسمان، ظروف مسی و پارچه‌های سنتی مشغولند. محصولات تولیدی اینان بیشتر به مصرف روستائیان و عشایر کوچرو می رسد
اطلاعات بیشتر
پل سی پله
منطقه سر طرهان شهرستان کوهدشت
این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۳۵۱۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بنا در منطقه سر طرهان شهرستان کوهدشت بر روی رودخانه سیمره در حد فاصل استان لرستان و ایلام واقع شده است.پل در تنگترین بستر رودخانه سیمره ، در محلی بنام سی پله Sipela واقع شده است این پل در مسیر یکی از راههای باستانی قرار داشته که سبب ارتباط کرمانشاهان ، ایلام و لرستان (سرطرهان ) بوده است.پل یاد شده دارای ۴ چشمه طاق بوده که اکنون تنها دو چشمه طاق آن باقی است . پنهای هر پا یه آن ۵/۶ متر و طول آن ۱۷ متر است .اندازه سنگهایی که در پایه به کار رفته ۶۰×۶۰×۱۰۰سانتیمتر وبعضی نیز بزرگترند.روی هریک از این سنگها علامت مشخصی کنده شده است. مصالح بنا از کچ وسنگ است.در آثار مورخان دوره اسلامی اشاره ای به این پل نشده است. این پل سترگ از آثار منحصر به فرد دوره ساسانی است.
اطلاعات بیشتر
کاروانسرای چمشک
از توابع شهرستان پلدختر ودر مسير راه باستاني شاپور خواست به خوزستان
اين بنا در منطقه چمشك از توابع شهرستان پلدختر ودر مسير راه باستاني شاپور خواست به خوزستان قرار گرفته است .شكل اصلي بنا به صورت چهار ضلعي و ارتفاع آن به 5 متر مي رسد طول و عرض با روي اين كاروانسرا 44*48 متر و ورودي آن به سمت جنوب و هلالي شكل است و داراي 12 اتاق و از دو قسمت ساخته شده است كه قسمتي براي سكونت كاروانيان و قسمتي ديگر جهت نگهداري چهارپايان مورد استفاده قرار گرفته است مصالح مورد استفاده در اين بنا سنگ ،گچ وملات مي باشد ناودانهاي آن همه از سنگ وداراي بارويي با كنگره هاي نيم دايره تزئيني است. اين كاروانسرا دومين منزل از خرم آباد به خوزستان است كه پس از آن كاروانسراهاي قلعه نصير ، اوسر ، ميشوند ، چارتا و قلعه رزه ، واقع شده اند . بناي مذكور مربوط به دوره صفويه مي باشد(شاه عباس اول ) وبه شماره 2119 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
اطلاعات بیشتر
تفرجگاه تنگه چشمک
جنوب پل دختر
تفرجگاه تنگه چمشک یکی دیگر از تفرجگاه های زیبای استان است که انبوهی از آثار تاریخی را نیز در خود جای داده است. این تفرجگاه جنگلی در جنوب شهر پلدختر واقع شده و راه دسترسی آن مناسب است. دژ کهن چمشک که از آثار اوایل دوره صفوی است؛ در این محل قرار دارد. علاوه بر تفرجگاه های یاد شده، در پیرامون الشتر، بروجرد و الیگودرز نیز محیط های بسیار مناسب و مطلوبی جهت گذران اوقات فراغت و تفرج فراهم شده که زیبایی های آنها نیز مردم و مسافران را با سر سبزی و زیبایی لرستان آشناتر می سازد.
اطلاعات بیشتر
مقبره حیات الغیب
45 کیلومتری جنوب غربی خرم‌آباد و در مسیر جاده خرم‌آباد به اهواز و در ساحل شمال غربی رودخانه کشکان
در این منطقه دو بنا در مجاورت یکدیگر واقع شده‌اند که بنای بزرگ‌تر مدفن محمد بن احمد رضی‌الدین؛ از نوادگان امام موسی کاظم(ع) و ملقب به «حیات‌الغیب» و بنای کوچک‌تر معروف به «گنبد الیاس» میباشد.
تاریخ ساخت این بنا بر اساس کتیبه سنگی موجود در مقبره، به دوره قاجاریه نسبت داده میشود و بنابر آنچه که از شواهد استنباط میشود، ابتدا گنبد الیاس به صورت مجزا ساخته و سپس مقبره حیات‌الغیب، در جنب آن احداث شد و در دوره قاجاریه، ورودی آنها در هم ادغام شد.
پلان مقبره حیات الغیب به صورت مستطیل و معماری آن از یک ورودی (کفش کَن) تشکیل شده است. این بنا دارای گنبدی به سبک نار دو پوسته است که بر روی پایه‌ای مدور و کوتاه قرار گرفته است (شواهد نشان می‌دهند که گنبد مقبره از سایر قسمت‌های بنا قدیمی‌تر است). در دیوار جنوبی، محرابی به ابعاد 2×1 متر ایجاد شده که دارای گچبری ساده در قسمت حاشیه است. در بالای فضای داخلی مقبره، نقاشی‌هایی با نقش کبوتر و گچبری‌هایی به شکل گل دیده میشود.
به اعتقاد برخی پژوهشگران، گنبد الیاس مقبره شهاب‌الدین از حکمرانان اتابکان لر کوچک بوده است. مقبره الیاس فاقد کتیبه تاریخی و نام بانی میباشد. این بنا بر اساس نقشه چهارضلعی شکل گرفته و دارای گنبد مخروطی شکل است. راه ورود به گنبد الیاس به دو صورت امکان‌پذیر است؛ یک راه از درون مقبره حیات الغیب و راه دیگر از طریق ایوان مقبره که توسط یک دهلیز به درون گنبد الیاس مرتبط می‌گردد. این دو راه، در مقابل ورودی گنبد الیاس به یکدیگر می‌پیوندند.
اطلاعات بیشتر
